Powstanie muzeum
Kolekcja starożytnych wyrobów z bursztynu mieści się w tutejszym Museo Archeologico Nazionale. Jego zaczątkiem stały się znaleziska archeologiczne z terenu miasta, będące własnością kanonika Gian Domenico Bertoliego (1676-1763). Po jego śmierci zbiór ten kupił książę Antonio Cassis Faraone. Jeden z pałaców rodziny Cassis stał się później siedzibą dzisiejszego muzeum. Inicjatorem powstania w Akwilei pierwszej placówki muzealnej był malarz z Udine Leopoldo Zuccolo (1761-1833). Otwarto ją w 1807 roku w antycznym baptysterium i kaplicy przy bazylice. Obecne muzeum w willi Cassis funkcjonuje od 1882 roku. W 1909 roku otwarto przy nim lapidarium; jego zbiory powiększyły się znacznie w latach 50. XX wieku w związku z prowadzonymi na dużą skalę pracami wykopaliskowymi. W ten sposób pozyskano między innymi liczne stelle nagrobne i urny używane na terenie Akwilei podczas ceremonii pogrzebowych.
Dziś w zbiorach Muzeum Archeologicznego znajdują się cenne kolekcje starożytnych posągów i głów portretowych, mozaiki i płaskorzeźby, eksponaty z brązu, ceramiki i szkła, gemmy z kamieni szlachetnych, wyroby ze złota i kości słoniowej. Ozdobą zbiorów jest unikatowa kolekcja wyrobów z bursztynu mieszcząca się na pierwszym piętrze muzeum.
Najcenniejsze eksponaty
Zgodnie z interesującym przekazem z okresu rozkwitu sztuki obróbki bursztynu w Cesarstwie Rzymskim, zawartym w dziele "Naturalis Historia" Pliniusza Starszego (l. 70. n.e.), mówiącym, że "wyroby z bursztynu, jak dotąd interesują jedynie kobiety", na wystawie w Akwilei rzeczywiście przeważają kobiece ozdoby i dekoracyjne lub użytkowe drobiazgi:
- wspaniałe pierścienie zdobione rzeźbionymi główkami i popiersiami kobiecymi; bursztynowe lub z "oczkami" z kamieni szlachetnych, często z puklowanymi obrączkami;
- wisiorki w formie owoców i stylizowanych zwierząt; najczęstsze motywy to żołędzie, oliwki, pestki owoców, kłosy zbóż, ptaki, pieski, jaszczurki, delfiny;
- kolie z paciorków różnych kształtów;
- przybory toaletowe: niewielkie rzeźbione naczynka na kremy i pachnidła, buteleczka na perfumy, łyżeczka, oprawa lusterka, miniatura lampki oliwnej, kostki do gry;
- tzw. przęślice określane też jako laski, berła czy nawet przybory toaletowe - przedmioty wykonane z paciorków bursztynowych nasadzonych na pręty metalowe. Często wkładano je do grobów kobiecych i dlatego zakłada się, iż mogły symbolizować wrzeciono bogini przeznaczenia Kloto, która według mitologii przędła nić ludzkiego życia;
- bursztynowe liście laurowe z inskrypcjami ANNFF /AN(num) N(ovum) F(austum) F(elicem)/ - oryginalne życzenia noworoczne;
- amulety w formie wisiorków o różnych kształtach (stylizowane fallusy, rogi, dłonie złożone w geście modlitwy);
- rzeźby: pełnoplastyczne kompozycje figuralne przedstawiające bawiące się amorki, Erosa i Psyche, figurki ludzi i zwierząt oraz płaskorzeźbione maszkarony.
Wszystkie bursztynowe wyroby eksponowane w Muzeum Archeologicznym w Akwilei mają charakterystyczną dla starożytnych zabytków czerwonawą barwę i są niewielkich rozmiarów. Ich wielkość narzucał nie tylko asortyment produkowanych przedmiotów, lecz również fakt, że wykonywano je najczęściej z jednej bryły surowca. Wykorzystanie do obróbki tokarek, wierteł, pilników i innych metalowych narzędzi pozwalało precyzyjnie ciąć bursztyn, wiercić otwory, rzeźbić oraz szlifować i polerować wyroby.
Małe dzieła sztuki z warsztatów akwilejskich były popularne nie tylko wśród bogatych dam w Rzymie, lecz znajdowały nabywców w całym cesarstwie. Były towarami luksusowymi, a więc bardzo drogimi; jak podaje Pliniusz Starszy (Naturalis historia, XXXVII), cena niewielkiej bursztynowej figurki była równa cenie niewolnika. Dziś tego rodzaju obiekty, równie bezcenne ze względu na swą unikatowość i wartość artystyczną, można podziwiać w różnych muzeach europejskich np. w Kolonii, Dreźnie, Londynie, Sopron (Węgry) czy Graz (Austria). Najczęściej pochodzą z wykopalisk z terenów dawnych prowincji rzymskich. Największy i najcenniejszy zbiór artystycznych wyrobów z bursztynu mieści się jednakże w Muzeum Archeologicznym w Akwilei, a więc w miejscu działania warsztatów przetwarzających bałtycki bursztyn w pierwszych wiekach naszej ery.