Akwilea była w starożytności jednym z najprężniejszych centrów rzemieślniczych Imperium Rzymskiego. Założona w 181 roku p.n.e. jako osada handlowa, zasłynęła jako miejsce produkcji wyrobów z brązu i szkła. Jednak do jej prawdziwej sławy i rozkwitu przyczynił się bursztyn przywożony znad Bałtyku od I wieku naszej ery. Kupcy rzymscy wyruszali stąd na północ słynnym "bursztynowym szlakiem", funkcjonującym jako główna droga handlowa do krajów "barbarzyńców" już w czasach dominacji Celtów w Europie środkowej. Przywozili do Akwilei surowe bryły bursztynu, a tu, w wyspecjalizowanych warsztatach, wytwarzano z niego różnorodne wyroby. Przez pierwsze trzy wieki naszej ery produkcję tę podtrzymywała moda na bursztyn i zainteresowanie nim wśród bogatych Rzymianek. W 452 roku miasto zostało zniszczone przez Attylę. Z czasów jego świetności pozostały dziś ruiny starożytnego forum, pozostałości portu, domów i kaplic oraz nekropolia, a z okresu późniejszego romańsko-gotycka bazylika zbudowana na fundamentach wczesnochrześcijańskiego kościoła, w której znajdują się wspaniałe posadzki mozaikowe z V-VI wieku. Od 1998 roku cała strefa archeologiczna Akwilei wraz z bazyliką figuruje na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Powstanie muzeum

Kolekcja starożytnych wyrobów z bursztynu mieści się w tutejszym Museo Archeologico Nazionale. Jego zaczątkiem stały się znaleziska archeologiczne z terenu miasta, będące własnością kanonika Gian Domenico Bertoliego (1676-1763). Po jego śmierci zbiór ten kupił książę Antonio Cassis Faraone. Jeden z pałaców rodziny Cassis stał się później siedzibą dzisiejszego muzeum. Inicjatorem powstania w Akwilei pierwszej placówki muzealnej był malarz z Udine Leopoldo Zuccolo (1761-1833). Otwarto ją w 1807 roku w antycznym baptysterium i kaplicy przy bazylice. Obecne muzeum w willi Cassis funkcjonuje od 1882 roku. W 1909 roku otwarto przy nim lapidarium; jego zbiory powiększyły się znacznie w latach 50. XX wieku w związku z prowadzonymi na dużą skalę pracami wykopaliskowymi. W ten sposób pozyskano między innymi liczne stelle nagrobne i urny używane na terenie Akwilei podczas ceremonii pogrzebowych.

Dziś w zbiorach Muzeum Archeologicznego znajdują się cenne kolekcje starożytnych posągów i głów portretowych, mozaiki i płaskorzeźby, eksponaty z brązu, ceramiki i szkła, gemmy z kamieni szlachetnych, wyroby ze złota i kości słoniowej. Ozdobą zbiorów jest unikatowa kolekcja wyrobów z bursztynu mieszcząca się na pierwszym piętrze muzeum.

Najcenniejsze eksponaty

Zgodnie z interesującym przekazem z okresu rozkwitu sztuki obróbki bursztynu w Cesarstwie Rzymskim, zawartym w dziele "Naturalis Historia" Pliniusza Starszego (l. 70. n.e.), mówiącym, że "wyroby z bursztynu, jak dotąd interesują jedynie kobiety", na wystawie w Akwilei rzeczywiście przeważają kobiece ozdoby i dekoracyjne lub użytkowe drobiazgi:

- wspaniałe pierścienie zdobione rzeźbionymi główkami i popiersiami kobiecymi; bursztynowe lub z "oczkami" z kamieni szlachetnych, często z puklowanymi obrączkami;

- wisiorki w formie owoców i stylizowanych zwierząt; najczęstsze motywy to żołędzie, oliwki, pestki owoców, kłosy zbóż, ptaki, pieski, jaszczurki, delfiny;

- kolie z paciorków różnych kształtów;

- przybory toaletowe: niewielkie rzeźbione naczynka na kremy i pachnidła, buteleczka na perfumy, łyżeczka, oprawa lusterka, miniatura lampki oliwnej, kostki do gry;

- tzw. przęślice określane też jako laski, berła czy nawet przybory toaletowe - przedmioty wykonane z paciorków bursztynowych nasadzonych na pręty metalowe. Często wkładano je do grobów kobiecych i dlatego zakłada się, iż mogły symbolizować wrzeciono bogini przeznaczenia Kloto, która według mitologii przędła nić ludzkiego życia;

- bursztynowe liście laurowe z inskrypcjami ANNFF /AN(num) N(ovum) F(austum) F(elicem)/ - oryginalne życzenia noworoczne;

- amulety w formie wisiorków o różnych kształtach (stylizowane fallusy, rogi, dłonie złożone w geście modlitwy);

- rzeźby: pełnoplastyczne kompozycje figuralne przedstawiające bawiące się amorki, Erosa i Psyche, figurki ludzi i zwierząt oraz płaskorzeźbione maszkarony.

Wszystkie bursztynowe wyroby eksponowane w Muzeum Archeologicznym w Akwilei mają charakterystyczną dla starożytnych zabytków czerwonawą barwę i są niewielkich rozmiarów. Ich wielkość narzucał nie tylko asortyment produkowanych przedmiotów, lecz również fakt, że wykonywano je najczęściej z jednej bryły surowca. Wykorzystanie do obróbki tokarek, wierteł, pilników i innych metalowych narzędzi pozwalało precyzyjnie ciąć bursztyn, wiercić otwory, rzeźbić oraz szlifować i polerować wyroby.

Małe dzieła sztuki z warsztatów akwilejskich były popularne nie tylko wśród bogatych dam w Rzymie, lecz znajdowały nabywców w całym cesarstwie. Były towarami luksusowymi, a więc bardzo drogimi; jak podaje Pliniusz Starszy (Naturalis historia, XXXVII), cena niewielkiej bursztynowej figurki była równa cenie niewolnika. Dziś tego rodzaju obiekty, równie bezcenne ze względu na swą unikatowość i wartość artystyczną, można podziwiać w różnych muzeach europejskich np. w Kolonii, Dreźnie, Londynie, Sopron (Węgry) czy Graz (Austria). Najczęściej pochodzą z wykopalisk z terenów dawnych prowincji rzymskich. Największy i najcenniejszy zbiór artystycznych wyrobów z bursztynu mieści się jednakże w Muzeum Archeologicznym w Akwilei, a więc w miejscu działania warsztatów przetwarzających bałtycki bursztyn w pierwszych wiekach naszej ery.