Bursztyn bałtycki, kopalna żywica, był ceniony już w czasach neolitycznych. Ludzie zbierają bursztyn nad wybrzeżem Bałtyku od przynajmniejod 13 000 lat. Natomiast sam bursztyn powstawał z żywicy roślin rosnących już przynajmniej 320 mln lat temu (Grimaldi, 2009). Bursztyn bałtycki pochodzi z żywicy sosny, przez naukowców nazwanej Pinus succinifera. Drzewo to rosło na terenach północnej Europy, aż do Uralu. Obecnie, bursztyn bałtycki jest znajdowany na terenie Litwy, Łotwy, Estonii, Polski i Rosji. Czasami, w wyniku wymycia bursztynu z wybrzeży Bałtyku, można go znaleźć także na brzegach Danii, Norwegii i Anglii (Singer, 2008) oraz, po przetranportowaniu przez lodowce, na terenach Ukrainy i dalej. Około 90% wydobytego bursztynu na świecie pochodzi z Obwodu Kaliningradzkiego (Rosja). Znajduje się tam największa odkywkowa kopalnia bursztynu (Lurie, Mappen, 2004). Bursztyn jest substancją organiczną. Mimo tego że, nie jest zmineralizowany, często jest klasyfikowany jako kamień szlachetny o genezie organicznej (Singer, 2008) i używany, już od czasów starożytnych, jako kamień dekoracyjny.

HISTORIA BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO

Wiele różnych badań pokazuje, że bursztyn był jednym z ważniejszych produktów eksportowych północnej Europy na znaczną skalę. Bursztyn był określany różnymi nazwami, w zależności od kultury. Istniały takie określenia jak: „morskie złoto", „tygrysia dusza", „złoto północy" lub „łzy bogów". Z archeologicznego punktu widzenia, bursztyn jest znajdowany w formie paciorków, amuletów, zdobień, biżuterii lub prostokątnych kawałków. W starożytności, z północnej do południowej Europy, prowadził tak zwany Szlak Bursztynowy. Jest to starożytna trasa z Europy do Azji oraz z północnej Europy nad Morze Śródziemne i służyła usprawnieniu handlu bursztynem (Singer, 2008) (Fig. 1).

Fig. 1 Szlaki handlu bursztynem 1. Granica Cesarstwa Rzymskiego 2. Trasa we wczesnej Epoce Brązu 3. Trasa w środkowej Epoce Brązu 4. Trasa morska 5. Szlak Bursztynowy 6. Trasy w kierunku Bliskiego Wschodu

Bursztyn był transportowany znad Morza Północnego i Bałtyckiego drogą lądową wzdłuż Wisły i Dniepru do Włoch, Grecji, Egiptu i nad Morze Czarne. W Epoce Brązu, trasy Szlaku Bursztynowego dotarły do Morza Adriatyckiego i przecięły Alpy. U schyłku Epoki Brązu, powstały nowe trasy odbijające od Wisły, przez przejścia alpejskie (przełom rzeki Isonzo), osiągnęły północną część Zatoki Adriatyckiej. Z tego rejonu, jedna z odnóg Szlaku Burszynowego kierowała się ku rzece Pad (rynek zbytu dla wielu egzotycznych produktów), a inna ciągnęła się wzdłuż wybrzeża Morza Adriatykiego aż do Morza Śródziemnego (Singer, 2008). Obecność bursztynu w kulturze europejskiej praktycznie zanikła w okresie Wędrówki Ludów (376 – 800 n.e.). Był on używany tylko w bliskim sąsiedztwie Morza Bałtyckigo do XVII wieku w medycynie i jako biżuteria. Po tym okresie nastąpił wielki powrót bursztynu.

Bursztyn bałtycki zapisał się także w historii jako materiał użyty do stworzenia Komnaty Bursztynowej, czasami nazywanej „ósmym cudem świata". Budowa komnaty rozpoczęła się w 1701 roku. Początkowo znajdowała się ona w pałacu w Chalottenburg, siedzibie Friedricha I, pierwszego króla Prus. Komnata została zaprojektowana przez niemieckiego rzeźbiarza barokowego Andreasa Schlütera, a stworzona została przez duńskiego rzeźbiarza, Gottfrieda Wolframa. W czasie wizyty Piotra I Wielkiego w 1716 roku, był on tak zauroczony komnatą, że Friedrich I podarował mu ją, jako prezent wzmacniający prusko-rosyjski sojusz przeciwko Szwecji. Komnata Bursztynowa została przesłana statkami do Rosji w 18 wielkich skrzynkach i umieszczona w Pałacu Zimowym w Sankt Petersurgu jako część europejskiej kolekcji sztuki. W 1755 roku, caryca Elżbieta przeniosła ją do Pałacu Katarzyny w Puszkin, nazywanej też Tsarskoye Selo lub Wioska Cara. Włoski artysta Batlomeo Francesco Rastrelli przemodelował komnatę, tak aby pasowała do nowej, większej przestrzeni. Użył do tego dodatkowego bursztynu przysłanego z Berlina. Po kolejnej XVIII-wiecznej renowacji, komnata miała 90 m2 i lśniła 6 tonami bursztynu i innymi półszlachetnymi kamieniami. Bursztynowe panele ozdoione były złotymi liśćmi. Historycy szacują, że, na tamte czasy, komnata była warta 143 mln dzisiejszych dolarów. Po II wojnie światowej, Komnata Bursztynowa zaginęła, chociaż niektóre raporty przedstawiały informacje o przetrwaniu części komponentów komnaty (Blumber, 2008). W 1979 roku rozpoczęły się prace rekonstrukcyjne Komnaty Bursztynowej w Tsarskoye Selo. Trwały one 24 lata. Wykorzystując oryginalne szkice i stare, czarno-białe fotografie, dołożono wszelkich wysiłków, aby odwzorować Komnatę Bursztynową. Prace doyczyły 350 przesłon z bursztynu oraz dodatków ozdabiających komnatę. Innym problemem był brak wykwalifikowanych rzemieślników. W 2003 roku prace zostały zakończone. Nowa komnata została zadedykowana rosyjskiemu prezydentowi Vlaimirowi Putinowi i niemieckiemu kanclerzowi Gerhardowi Schröderowi na 300-letnią rocznicę ustanowienia miasta Sankt Petersburg (RIA Novosti).

CECHY I WŁAŚCIWOŚCI BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO

Bursztyn jest substancją heterogeniczną. Z chemicznego punktu widzenia, składa się w 79% z węgla, 10,5% - z tlenu i 10,5% - z wodoru. Jest praktycznie nierozpuszczalny w najbardziej typowych rozpuszczalnikach organicznych. Istnieje wiele odmian bursztynu, niektóre z nich rzadko występują w przyrodzie. Odmiany burszynu są przede wszystkim rozdzielane ze względu na swój kolor i/lub przeźroczystość. Występuje on w wielu odmianach barwnych. Najbardziej typowym kolorem jest żółto-pomarańczowy, przeźroczysty (tzw.: kolor bursztynowy lub koniakowy). Rzadsze są bursztyny żółte, miodowe, białe, zielone lub szare. Zielone bursztyny zawierają materię organiczną lub popiół wulkaniczny, szare – drobiny pirytu (FeS2 – siarczek żelaza). Białe i żółte, nieprzeźroczyste bursztyny także są niezwykle rzadkie. W przyrodzie nie istnieją bursztyny czerwone lub czarne. Takie barwy są sztuczne, uzyskiwane w autoklawie pod wpływem oddziaływania wysokiej temperatury i ciśnienia. Bursztyn może zawierać różnego rodzaju inkluzje tj.: bąbelki wody lub gazu, insekty, małe kręgowce, liście, ziarna oraz kawałki kory, które nadają mu jego charakterystyczny wygląd. Bursztyn można naładować elektrostatycznie pocierając go tkaniną i przyciąga on wtedy niewielkie cząstki np.: kawałki papieru. Bursztyn paląc się, wydziela przyjemny, żywiczny zapach. Bursztyn ma właściwości lecznicze. Te właściwości są związane z zawartością kwasu bursztynowego (3 – 8% obj.), który znajduje się głównie na powierzchni bursztynu. Ze wszystkich kopalnych żywic, bursztyn bałtycki zawiera jego największą ilość. Ma on dobry wpływ na regulację pracy tarczycy, schorzenia układu oddechowego oraz reumatyzm. Nagrzewa się pod wpływem dotyku i wydziela charakterystyczny zapach olejków eterycznych. Żywica bursztynowa tworzyła się jako odpowiedź systemu immunologicznego rośliny na zranienia lub zakażenia bakteryjne. Bursztyn pływa na powierzchni słonej wody, ale tonie w wodzie słodkiej (z powodu jego gęstości 0,96 – 1,096 g/cm3) jego twardość wynosi 2,0 – 2,5 w skali Mohsa (pomiędzy gipsem – twardość 2,0, a kalcytem – twardość 3,0). Bursztyn z powodu swojej niezakończonej wewnętrznej metamorfozy zmienia swój wygląd zewnętrzny[1]. Po upływie pewnego okresu czasu, pokrywa się on ciemniejszą korą. Po jej spolerowaniu można zobaczyć, jaki był pierwotny kolor bursztynu.

BURSZTYN I JEGO IMITACJE

Najwcześniej bursztyn imitowały naturalne żywice subfosylne, w tym kopale. Są to do dziś najbardziej szlachetne imitacje, których związek z bursztynem jest najbliższy. Kopale utwardza się w autoklawach, aby nadać im lepszy poler i twardość ( Kosmowska-Ceranowicz [et al.], 2013-2014).

Spektroskopia w podczerwieni jest najszybszą i najdogodniejszą metodą w celu identyfikacji i charakterystyki kopalnych i subfosylnych żywic (Fig. 2). Jest to metoda nieniszcząca. Widma spektralne pozwalają na rozróżnienie bursztynu bałtyckiego od kopali lub żywic sztucznych.

Zastosowanie tej techniki w badaniach nad bursztynem jest dobrze udokumentowane i obecnie jest podstawową metodą identyfikacji żywic (Villanueva-Garcia [et al.], 2005).

widma

Fig. 2 Widma spektralne FT-IR bursztynu bałtyckiego i trzech żywic subfosylnych w obszarze 400 – 800 cm-1 (Villanueva-Garcia [et al.], 2005)

Równolegle z rozwojem chemii oganicznej rozpoczęły się odkrycia sztucznych żywic, przydatnych do tworzenia imitacji bursztynu. Początki produkcji sztucznych żywic, jako imitacji bursztynu przypadają na lata: celluloid (1872), aminoplasty (tworzywa sztuczne kazeinowe), galalit (1934), fenoplasty, jak rezolan, nowolak, bakelit (1907), poliestry (1942-1947), żywice epoksydowe (1955). Imitacje bursztynu bałtyckiego (sukcynitu) to surowiec, półfabrykaty lub wyroby wykonane z zastępczego, najczęściej tanszego, materiału podobnego wyglądem do bursztynu, ale o innych właściwościach:

  1. naturalne lub modyfikowane żywice subfosylne, na przykład kopal kolumbijski, nowozelandzki kopal kauri;
  2. tworzywa sztuczne: szkło, celuloid, poliestry, żywice fenolowe i inne;
  3. bursztyn bałtycki (sukcynit) prasowany z dodatkami mas plastycznych lub kopali;
  4. okruchy bursztynu bałtyckiego (sukcyniu) zatopione w żywicach naturalnych i sztucznych (Kosmowska-Ceranowicz [et al.], 2013-2013).

 

LITERATURA

  • Blumber J., 2008. The Brief History of Amber Room. Smithsonian Magazine [www.smithsonianmag.com, dostęp na 16.01.2015];
  • Grimaldi D., 2009. Pushing Back Amber Production. Science, vol. 326 no. 5949 pp. 51-52;
  • Kosmowska-Ceranowicz B., Kwiecińska K., Pielińska A., 2013-2014. Bursztyn i jego imitacje. Wystawa czasowa ze zbiorów Polskiej Akademii Nauk Muzeum Ziemi w Warszawie, IX 2013 – IX 2014;
  • Lurie M. N., Mappen M., 2004. Amber [w:] Encyclopedia of New Yersey. Rutgers University Press. Singer G. G., 2008. Amber in the Ancient Near East. Papyrus Electronique des Ankou;
  • Villanueva-Garcia M., Martinez-Richa A., Robles J., 2005. Assigment of vibrational spectra of labdatriene derivatives and ambers: a combined experimental and density functional theoretical study. ARKIVOC, p. 449-458;
  • RIA Novosti (8 May 2003). Restoration of the Amber Chamber is Coming to an End. www.pravda.ru [dostęp na 26.06.2007].
  • [1] www.amberartisans.com. The Amber Education Room. What is Baltic amber? [dostęp na 16.01.2015]